Upandikizaji viungo Uganda unavyoleta matumaini kwa maelfu ya watu

Na Patience Atuhaire BBC News, Kampala

Bunge la Uganda linachunguza sheria iliyopendekezwa ambayo itawezesha upandikizaji wa viungo kufanyika nchini humo kwa mara ya kwanza, na kubadilisha maisha ya maelfu ya watu wanaotarajia operesheni.

Annita Twongyeirwe alikuwa amejiwekea picha ya maisha tofauti ya baadaye.

Lakini tangu kugundulika kuwa figo yake haifanyi kazi miaka mitatu iliyopita, mwanamke huyo mwenye umri wa miaka 28 aidha amekuwa akifanyiwa dialysis.

"Imeyachukua maisha yangu," anasema, akiwa katika hali ya kukata tamaa. Wakati wa dialysis mashine kimsingi hufanya kazi ya figo na kusafisha damu yenye taka na maji ya ziada.

Kila kipindi hiki huchukua muda wa saa nne na analazimika kwenda hospitali mara mbili kwa wiki. Katikati ya vipindi yeye hutumia muda wake mwingi nyumbani - nyumba ya jamaa - kusaidia kazi za nyumbani pale anapoweza, na kujishughulisha na kikundi cha WhatsApp alichoanzisha ambacho marafiki na watu wanaomtakia mema wanaweza kuchangia pesa.

"Nilikuwa msichana huyu mwenye shauku. Nilitaka kuendelea zaidi na masomo. Pengine ningekuwa rafiki wa kike au mke wa mtu, kwa hivyo maisha yote yamekatizwa.

Iliondoa ndoto zote nilizokuwa nazo," anaongeza. Kupandikizwa kwa figo kunaweza kuwarudisha. Lakini operesheni nje ya nchi, kwa sasa ndiyo chaguo pekee, inakuja na bei ya takribani $30,000 (£26,000) - watu wengi hawamudu gharama.

Mamia ya Waganda, ambao kama Bi Twongyeirwe hawawezi kumudu gharama hii, wanaishi kwa kutumia dialysis kwa muda mrefu iwezekanavyo.

Lakini hata kwa bei ya ruzuku ya karibu dola 100 kwa wiki kwa matibabu na dawa, hiyo ni zaidi ya mara tano ya wastani wa mapato yote nchini Uganda na hivyo ni chaguo kwa sehemu ndogo ya wakazi.

Wadi katika Hospitali ya Rufaa ya Kitaifa ya Kiruddu kwenye ukingo wa mji mkuu, Kampala, ndiyo kituo pekee cha afya cha umma nchini ambacho kinachotoa huduma hii.

Takribani wagonjwa 200 huhudhuria kliniki mara kwa mara, wengi wao wakisafiri umbali mrefu. Lakini wanawakilisha sehemu ndogo tu ya wale wanaoishi na tatizo hili nchini kote na wanaohitaji huduma maalumu.

"Wanaacha familia zao na maisha yao ili kuishi karibu na hospitali. Hii ni hali isiyo ya kawaida," Dk Daniel Kiggundu, mtaalamu pekee wa figo anayefanya kazi katika kitengo hicho, anaiambia BBC.

Wadi hiyo ni sehemu ya mashine za kupiga kelele, huku wauguzi wakiwa kwenye vituo vya kusafisha damu kuhudumia wagonjwa. Baadhi ya wanaopata matibabu wanaonekana kuwa dhaifu sana, wakiingia na kutoka usingizini, huku wengine wakiketi na kuzungumza na walezi wao.

Kliniki huendesha zamu mbili kila siku, kila moja ikichukua wagonjwa 30 hivi.

Bi Twongyeirwe anapokaribia kupata huduma, yeye hulala hospitalini ili kuwa tayari kwa wakati. Aligundua kwa mara ya kwanza alikuwa mgonjwa wakati mwili wake wote ulipoanza kuvimba mnamo 2018 na alitumia miezi 18 kutoka kliniki hadi kliniki kabla ya kupata kutambua kilichomsumbua.

Maisha yake yaligeuka juu chini. Ilibidi aache chuo kikuu alikokuwa akisomea sheria na akapoteza kazi. Pia alihama kutoka nyumbani kwa familia yake magharibi mwa Uganda hadi Kampala, kuishi karibu na hospitali.

'Ninajihisi mzigo kwa watu'

"Ninaporudi kutoka hospitali huwa ninapumzika kwa sababu mwili mzima unadhoofika. Baadaye, nafanya kazi fulani kuzunguka nyumba ili kuendelea kufanya kazi," anaeleza.

Bi Twongyeirwe huchangisha pesa zinazohitajika kila wiki kutoka kwa marafiki na familia. "Ninahisi kama mzigo kwa watu wanaonisaidia kulipia dialysis. Kila mtu anapoona simu yako, anajua unataka pesa kutoka kwake."

Pia amegeukia wanafamilia kuona kama kuna mtu angetaka kutoa figo. Anasema binamu alikuwa tayari lakini akabadili mawazo yao. Hata kama ofa hiyo ingesalia, Bi Twongyeirwe bado angelazimika kutafuta pesa zaidi na kupata kibali kutoka kwa mamlaka ya matibabu kusafiri nje ya nchi kwa ajili ya upasuaji huo. Ikiwa sheria mpya itapitishwa basi moja ya vikwazo ingeondolewa.

Uganda itajiunga na orodha fupi ya nchi za Kiafrika, zikiwemo Afrika Kusini, Tunisia na Kenya, ambazo zina kanuni na vituo vya afya vya upandikizaji wa viungo ndani ya mipaka yao.

Kwa sasa India na Uturuki ndizo sehemu maarufu zaidi za wagonjwa wa figo wa Uganda.

Ni ndugu wa karibu pekee wanaoruhusiwa kuwa wafadhili na safari zinapaswa kuidhinishwa na Bodi ya Madaktari ya Uganda - kuzuia usafirishaji wa viungo au watu kushurutishwa kutoa viungo vyao.

Lakini ikiwa bunge litaidhinisha hatua hiyo mpya, basi mchakato unapaswa kuwa wa moja kwa moja na gharama ya upasuaji na huduma ya kupona inaweza kushuka hadi dola 8,000.

Wanaounga mkono wanasema Uganda inahitaji sheria maalumu kuunda mfumo salama chini ya udhibiti mkali kuhakikisha hakuna unyanyasaji. Pendekezo hilo linajumuisha kuundwa kwa orodha ya kitaifa ya kusubiri ya wapokeaji wa viungo pamoja na kuanzishwa kwa vituo maalum vya kupandikiza nchini kote.

Chumba cha upasuaji tayari kimeanzishwa katika hospitali kuu ya kitaifa ya Mulago, Kampala.

Benki za chombo pia zitaundwa kwa wale wanaotaka kuchangia - na sio tu kwa figo "Pia tunafikiria juu ya upandikizaji wa konea kwenye macho [na] ngozi kwa wagonjwa walioungua," anasema Dk Fualal Jane Odubu, mwenyekiti wa Bodi ya Matibabu ya Uganda.

Takribani wafanyakazi 100 wa afya wa Uganda, wakiwemo madaktari wa upasuaji, wauguzi na wataalamu wa baada ya upasuaji tayari wamepewa mafunzo nje ya nchi, hasa ya upandikizaji wa figo.

Licha ya matumaini hayo, bado kutakuwa na orodha ya kusubiri na haja ya kuongeza fedha.

Bi Twongyeirwe anasema kuwa kukata tamaa hakuko mbali kamwe. "Mimi na wagonjwa wengine tumekuwa familia, siku ngumu zaidi ni wakati unapofika kliniki na kukuta mtu amekufa.

Tumepoteza mvulana mdogo hivi karibuni na ilikuwa ngumu sana kuvumilia," anasema na kuzuia machozi.

Lakini kwake sheria mpya inaweza kuwa ya mabadiliko. "Itasaidia wagonjwa kama sisi kuweza kupandikizwa. Kutoa figo ni kumpa mtu maisha mengine.

"Baadhi ya watu wanahofia kuingia gharama zote za kusafiri nje ya nchi, na unaweza kufika huko, na mtoaji akabadili mawazo. Kwa hivyo ikiwa upandikizaji unafanywa hapa nyumbani, hofu hiyo huondoka ."