Озарбайжон Россияга орқа ўгиришни бошладими?

Президент Илҳом Алиев Украинага $1 миллион доллар ёрдам бермоқчи. Янгилик Озарбайжон йўловчи самолётининг ҳалокати билан боғлиқ дастлабки текширув хулосалари эълон қилинган бир манзарада олинди. Озарбайжон президенти Россия бу ҳодисада "айбини тан олиши" ва "товон пули тўлаши" кераклигини айтган. Орада Путинни узр ҳам сўраттирган. Россияга бу қарши кескин талабларнинг ўзи ҳам постсовет ҳудудида бу яқин йилларда кузатилмаган.

Алоқадор мавзулар:

Гуманитар ёрдам

Сўнгги янгилик ҳақида Озарбайжон президентининг матбуот хизмати расман хабар берган.

Хабарда айтилишича, Илҳом Алиев Украинага бир миллион долларлик гуманитар ёрдам жўнатиш ҳақидаги буйруқни имзолаган.

Маълум бўлишича, бу пул президент захира фондидан ажратилади ва унга Украинага юбориш учун электр жиҳозлари сотиб олинади.

Озарбайжон президенти Россиянинг Украинага кенг кўламли босқинига ўзининг расмий муносабатини ошкора билдирган постсовет давлати лидерларидан бири бўлади.

Илҳом Алиев бу урушни "ҳар икки халқ учун ҳам катта фожеа", деб атаган.

У Украинанинг ҳудудий яхлитлигини қўллаб-қувватлашларини ҳам баён қилган.

Озарбайжон президенти ўшанда, "буни ошкора баён қилишлари, дарахт панасига яширинмаслик"ларини таъкидлаган.

Мамлакат Ташқи ишлар вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йил охиригача Озарбайжон Украинага $40 миллион долларга яқин ёрдам кўрсатган.

Бу нарса Озарбайжон президенти матбуот хизматининг Украинага навбатдаги кўмак билан боғлиқ сўнгги расмий хабарида ҳам алоҳида қайд этилган.

Хабарда икки давлат ўртасидаги муносабатлар дўстлик, шериклик ва тегишли икки томонлама ҳужжатлар асосида ривожланиб бораётганлиги айтилган.

Бу ҳужжатлар сирасида эса, Озарбайжон ва Украина ўртасидаги "Дўстлик, ҳамкорлик ва шериклик тўғрисида"ги шартнома, "Дўстлик ва шериклик тўғрисида"ги декларация ва икки давлат президентларининг қўшма декларациялари тилга олинган.

Шу билан бирга, Боку Киевга қурол-яроғ етказиб беришдан бош тортган.

Самолёт ҳалокати ва Россия

Озарбайжоннинг йўловчи самолёти 25 декабр куни ҳалокатга учраган.

Мазкур ҳалокат натижасида самолёт бортиди бўлганларнинг ярмидан кўпроғи – қирққа яқин киши қурбон бўлган.

Озарбайжон президенти самолёт ҳалокати юзасидан кетма-кет кескин баёнотлар берган, ҳодисада Россия томонини айблаган.

Илҳом Алиевга кўра, улар ердан отиб, самолётга зиён етказишган ва радио электрон ҳужум орқали уни назорат қилиб бўлмайдиган ҳолга келтиришган.

Қозоғистон ҳукумат комиссияси мазкур ҳалокат сабаблари бўйича ўзининг дастлабки хулосаларини эълон қилган.

Аксарият Марказий Осиё давлатлари Украинадаги вазият юзасидан ўзларининг нейтрал

Ҳисобот Озарбайжон йўловчи самолётининг икки бор ташқи таъсирга учраганлигини тасдиқлаган.

Самолётдаги барча текшиклар тешиб ўтиб кетмаганлиги сабабли, комиссия мутахассислари самолётда "кўплаб бегона объектларни" ҳам топишган.

Ҳужжатда кичик, эҳтимол металл объектларнинг суратлари келтирилган.

Аммо улар зенит ракетасининг бўлаклари бўлиши мумкинлиги ҳақида ҳеч қаерда айтилмаган.

Озарбайжон ҳукуматининг юқори мартабали расмийси эса, Reuters ахборот агентлигига ҳисоботда тилга олинган ташқи таъсир шундай ракета зарбаси туфайли юзага келганини айтган.

У, "Озарбайжон томони самолётдан олинган ва халқаро экспертиза давомида аниқланган "Панцир-С" ракетасининг парчасига эга"лигини ҳам билдирган.

Бу Боку ҳукуматидаги манбанинг самолёт Россия ракетаси билан шикастланганига далиллари борлиги ҳақида айтган биринчи ҳолатдир.

Россия президенти эса, Озарбайжон йўловчи самолёти ҳалокатидан тўрт кун ўтиб, президент Илҳом Алиевдан узр сўраган, аммо жавобгарликни ўз зиммаларига олмаган.

Озарбайжон президенти расмий Москвани мазкур авиаҳалокатга алоқадорлигини дастлаб "бости-бости" қилишда айблаган.

Илҳом Алиев Путиннинг узрини қабул қиларкан, Россия "айбини тан олиши" ва " товон пули тўлаши керак"лигини ҳам таъкидлаган.

Россияга бу қарши кескин талабларнинг ўзи ҳам постсовет ҳудудида бу яқин йилларда кузатилмагани билан четдаги кўпчиликнинг эътиборини ўзига тортмай қолмаганди.

Украина уруши ва Марказий Осиё

Украинадаги вазият юзасидан аксарият Марказий Осиё давлатлари расман ўзларининг "нейтрал" мавқеъда эканликларини таъкидлаб келишади.

Уруш билан кечаётган сўнгги уч йил ичида Ўзбекистон ҳам Украинага бир неча бор гуманитар ёрдам юборган.

Уларнинг бир нечадан, бир неча ўн тоннагача экани айтилган, умумий қиймати минглаб долларга баҳоланган.

Бу кўмакларнинг асосан дори-дармон, кийим-кечак ва узоқ муддатга сақланадиган озиқ-овқат маҳсулотларидан иборат экани кўрилган.

Ўзбекистоннинг гуманитар ёрдамлари ҳақида асосан Украина томони расман хабар берган.

Бу ёрдамлардан айримларининг Украинага нодавлат нотижорат ташкилотлари ва Ўзбекистон бизнес тузилмалари томонидан юборилгани ҳам таъкидланган.

Орада ўша пайтда АҚШ Давлат котиби бўлган Энтони Блинкеннинг Украина ва Афғонистонга кўрсатаётган гуманитар ёрдамлари учун Тошкентга миннатдорчилик билдиргани ҳам хабар қилинган.

Расмий Тошкент ҳам Россия очган урушдан қисқа вақт ўтмай, 2022 йилнинг мартида Ўзбекистон Украина суверенитетини ҳурмат қилиши, ДХР ва ЛХРларни тан олмасликларини расман баён қилган.

Айни шу баёнотидан қисқа вақт ўтмай, ўша пайтда Ўзбекистон Ташқи ишлар вазири лавозимида бўлган Абдулазиз Комиловнинг саломатлиги ёмонлашгани ва даволаниш учун хорижга кетгани хабар қилинган.

Бунинг ортидан эса, у Ўзбекистон президенти ҳузуридаги Хавфсизлик Кенгаши котибининг ташқи сиёсат ва хавфсизлик масалалари бўйича ўринбосари, ҳамда яна Шавкат Мирзиёевнинг ташқи сиёсат масалалари бўйича махсус вакили лавозимига ҳам тайин этилган.

Азалий ва тарихий қўшнилари билан алоқалари силлиқ бўлмаган Илҳом Алиев эса, сўнгги йилларда Марказий Осиё давлатлари президентлари даврасида фаол кўриниш бера бошлаган.

Куни-кеча Туркия, Озарбайжон ва Ўзбекистон вазирларининг учрашувлари якунлари бўйича қўшма Анқара декларацияси ҳам имзоланган.

Бу декларация мамлакатлар бир-бирининг суверенитети, ҳудудий яхлитлиги ва чегаралари дахлсизлигини қатъий қўллаб-қувватлашини тасдиқлаши таъкидланган.

Россияга қарши урушида Украинанинг энг йирик донори бўлган Америка Қўшма Штатларида Республикачи президент Дональд Трампнинг қудратга келиши эса, постсовет маконида янги хавотирларни пайдо қилган.

Трамп томонидан мазкур уруш тақдирининг Россия шартлари асосида ҳал қилиниши эҳтимоли ушбу ҳудудда яна Кремлнинг мавқеини кучайтиришига оид қўрқувлар бор.

НАТОга аъзо ягона мусулмон давлати бўлган Туркия ва Ўзбекистон дунёнинг энг йирик туркий тилли давлатлари ҳам бўлишади.

5 феврал

Озарбайжон: "бизда "Панцир" ракетаси парчалари бор"

Павел Аксёнов

Би-би-си Рус хизмати

Қозоғистон ҳукумат комиссияси 2024 йил 25 декабрида Оқтоу шаҳри аэропорт яқинида қулаган Озарбайжон Ҳаво Йўллари самолётининг ҳалокати сабаблари бўйича дастлабки ҳисоботини эълон қилди.

Озарбайжон расмийларига кўра, учоқ Озарбайжон пойтахти Бокудан Россия Чеченистони пойтахти Грознийга парвоз қилган, бироқ қўниш вақтида "ташқи таъсир" натижасида бошқарувни йўқотган. Шундан кейин самолёт Қозоғистонга йўл олган, аммо қўниш вақтида ерга қулаб тушиб ҳалокатга учради.

Оқибатда учоқ бортидаги 62 йўловчи ва беш экипаж аъзосидан 29 киши тирик қолди, омон қолганлар самолётнинг қуйи қисмида ўтирган йўловчилар эди.

Мутахассислар томонидан муҳокама қилинаётган энг машҳур версиялардан бири - самолётнинг сунъий йўлдош навигация тизимлари Грознийда қўниш вақтида ишдан чиққан, натижада у бир неча марта ерга қўнишга ҳаракат қилган бўлган, кейин эса ҳаво ҳужумига қарши ракета зарбаси туфайли шикастланган.

Кўплаб шарҳловчилар фикрича, самолёт Россиянинг ҳаво ҳужумига қарши ракета тизими томонидан отилган, чунки ўша кунлари Чеченистон Украинанинг дронлари ҳужумларига дуч келиб турган кунлар бўлган.

GPS ишдан чиқиши ўша вақтда ишга туширилган радиоэлектрон кураш тизимлари фаолияти билан изоҳланади, бу тизимлар ҳам дронлар ҳужумлари туфайли ишга туширилган.

Эълон қилинган ҳужжат фақат фактларни ўз ичига олади - унда ҳалокат борасида мутахассисларнинг хулосалари ва таҳлилини ўз ичига олмайди.

Авиа ҳалокатни текшириш бўйича Қозоғистон комиссияси эълон қилган матнда учувчиларнинг диспечерлар билан суҳбатларининг ёзуви келтирилган, лекин у тўлиқ эълон қилинмаган, суҳбатлар тўлиқ эмаслиги ҳисоботда қайд этилган. Шунинг учун баъзи ҳолатлар, масалан, экипаж нега Оқтоу шаҳрига қараб учишга қарор қилгани сабаблари номаълум қолади.

Бироқ, ҳисобот GPS тизими ишламаганлигини ва самолёт икки марта ташқи таъсирга учраганлигини тасдиқлайди. Шунингдек, самолётнинг фюзеляжи, шу жумладан гидравлика тизимлари ҳам баъзи бир элементлар урилгани оқибатида жиддий шикастлангани, бу эса бошқарув тизимларининг ишдан чиқишига олиб келганлиги тасдиқланган.

Самолёт экипажи аъзоларининг диспечерлар билан суҳбатларидан маълум бўладики, Озарбайжон самолёти шу яқин-атрофдаги Россия аэропортларига қўнишига монеълик қилинмаган - бу версия ҳам ҳалокатдан кейин янграган. Ҳозирча ҳисоботдан учувчилар нега Оқтоу аэропортини қўниш учун танлагани номаълум қолади.

Дастлабки терговни Қозоғистон Бош транспорт прокуратураси олиб бораяпти. Лекин учоқ тегишли бўлган Озарбайжон, самолёт учиб борган Россия ва самолёт ишлаб чиқарилган Бразилия терговда иштирок этиш учун ваколатли вакилларини тайинлаган.

GPS сигналлари билан боғлиқ муаммо

Дастлабки ҳисоботга кўра, Грознийга парвоз муаммосиз ўтган, аммо муаммолар аэропорт ҳудудида бошланган. Қўниш вақтига келиб, у ерда учта NOTAM кучга кирган, бу навигациядаги муаммоларни кўрсатади.

NOTAM - notice тo airmen - ҳаво тизими ходимлари учун ҳар хил каналлар орқали, хусусан, барча аэропортлар ва йирик авиакомпанияларда мавжуд бўлган Белгиланган Аэронавтика Телекоммуникация Тармоғи (Aeronautical Fixed Telecommunications Network) орқали юбориладиган эълонлар ёки хабарлардир.

Уч NOTAM ҳам парвоздан олдин чиқарилган.

Биринчисида "аэропорт майдони ҳудудида сунъий йўлдош навигация тизимлари ишлашида узилишлар бўлиши мумкин", иккинчисида, 08-учиш-қўниш йўлагида (самолёт қўнишга уринмаган) самолётларнинг "асбоблар ёрдамида" қўнишга яқинлашишига ёрдам берадиган маҳаллий бошқарув ва тузатиш станцияси ишламаётганлиги ва учинчисида - 26-учиш-қўниш йўлагида, Озарбайжон самолёти қўнишга уринган жойда, қўнишда ёрдам берадиган асбоблар ёрдамида қўниш тизими (ILS) ишдан чиққанлиги хабар қилинган.

"Икки ўриндиқ портлаб кетди"

Экипаж билан диспечер ўртасидаги суҳбатларга кўра, UTC вақти бўйича соат 05:11 да (маҳаллий вақт билан соат 08:11 да) самолёт Бокуга қайтишни бошлаган. Ҳисоботда учувчиларнинг нега бу қарорга келгани тафсилоти келтирилмаган.

"Озарбайжон 8243, Бокуга йўналмоқда", деб эълон қилган экипаж, шундан кейин диспечер баландликка кўтарилишга буйруқ берган.

Кабина овоз ёзувчиси соат 05:13:31 да "товуш шовқини, автопилот ва автогаз берувчини ўчириш ҳақидаги эшитилиб турган сигнал"ни қайд этган. Бу автопилот ўчирилгандан кейинги биринчи ташқи таъсир бўлган.

Ҳисоботда айтилишича, ўша вақтда самолётнинг барча тизимлари, жумладан, учта гидравлика тизими контури нормал ҳолатда ишлаб турган.

Бу тизим самолёт бўйлаб жойлашган суюқлик тўлдирилган трубалар тўпламидир.

Самолётни бошқариш гидравлика тизими бир томондан бу трубаларга, иккинчи томондан эса турли бошқарув тизимларининг гидравлик цилиндрларига - руль ва элеваторларга, шассини қайтариш механизмига ва бошқаларга уланган.

Махсус насос гидравлика тизимида босим яратади ва учувчи ричаг билан трубалардан бирига таъсир қилганда, гидравлика тизими босимнинг ортишини бошқа томондаги механик ҳаракатга, масалан, қуйруқ қисмидаги элеваторни букишга айлантиради.

Агар труба, насос ёки гидравлика тизимининг бошқа элементи шикастланса, суюқлик оқиб чиқади, босим пасайиб, тизим ишламай қолади. Гидравлика тизими самолётдаги энг муҳим тизимлардан биридир. Бу Embraer самолётида ишончлиликни мустаҳкамлаш мақсадида уч марта такрорланган.

Ҳисоботга кўра, биринчи таъсирдан кейин гидравлика тизимининг уч контурида ҳам босим кетма-кет пасайган.

Самолёт деярли бошқарувни йўқотган - экипаж бурилиш имкониятига эга бўлган, бир двигателнинг қувватини камайтириб, иккинчисининг қувватини оширган ва баландликни сақлаб қолиш янада қийинлашган.

Биринчи таъсирдан 25 сония ўтгач, самолётда иккинчи таъсир эшитилган. Кабина овоз ёзувчиси борт хизматчисининг айтган гапларини қайд этган: "Икки ўриндиқ портлади, мен... ҳм, мен ўта олмаяпман, чунки йўловчилар тикка туришган, мен уларни қайта ўтқизиб қўяпман".

Экипаж ва диспечер ўртасидаги мулоқотда учувчилардан бирининг диспечерлар билан мулоқотда айтган гаплари қайд этилган: "кабинага қуш зарбаси" ва "ўйлайманки, кислород баллони портлади". Бироқ ҳеч бир вариант тасдиқланмаган ва ҳисоботда тилга олинмаган. Шунга қарамай, бу гаплар хабарларда ҳалокат сабабларидан бири сифатида келтирилди, Россия оммавий ахборот воситалари ана сабабларни муҳокама қилдилар.

Тешиклар ва шикастловчи унсурлар

Ижтимоий тармоқлардаги кўплаб шарҳловчилар самолётнинг фотосуратлари интернетга чиқиши билан, ҳалокатга учраган самолётнинг фюзеляжида кўриниб турган кўплаб кичик тешиклар ҳақида гапира бошладилар, булар зенит ракета тизимининг шикастловчи парчалари излари бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тахминлар билдирилди.

Видео ва фотосуратларда баъзи тешиклар учоқ фюзеляжини тешиб ўтиб кетгани кўриниб турарди - улар самолёт қуйруқ қисми таянчларини тешиб кетган бўлиши мумкин эди.

Комиссия бу кузатувларни тасдиқлади, лекин уларнинг моҳиятини аниқлаштирмади: "Сақланиб қолган бўлакларнинг дастлабки текшируви фюзеляжнинг қуйруқ қисмида, вертикал стабилизатор ва стабилизаторда, элеватор ва рулда турли ўлчам ва шакллардаги кўплаб тешиб ўтган ва тешиб ўтмаган шикастланишни аниқлади. Шунга ўхшаш шикастланиш самолётнинг чап двигатели ва чап қанотида, шунингдек, самолётнинг бирликлари ва компонентларида ҳам топилган. Баъзи жойларда шикастланиш мунтазам тўртбурчак шаклга эга".

Барча тешиклар тешиб ўтиб кетмаганлиги сабабли, комиссия мутахассислари самолётда "кўплаб бегона объектларни" топдилар. Ҳужжатда кичик, эҳтимол металл объектларнинг суратлари келтирилган.

Ҳисоботда булар зенит ракетасининг бўлаклари бўлиши мумкинлиги ҳақида ҳеч қаерда айтилмаган, лекин Озарбайжон ҳукуматининг юқори мартабали расмийси Reuters ахборот агентлигига ҳисоботда тилга олинган ташқи таъсир шундай ракета зарбаси туфайли юзага келганини айтган.

"Озарбайжон томони самолётдан олинган ва халқаро экспертиза давомида аниқланган "Панцир-С" ракетасининг парчасига эга", деди у.

Бу Боку ҳукуматидаги манбанинг самолёт Россия ракетаси билан шикастланганига далиллари борлиги ҳақида айтган биринчи ҳолатдир.

Нега учоқ Қозоғистонга қараб парвоз қилди?

Самолётни нега Қозоғистонга йўналтиришга қарор қилингани сабаблари номаълум. Қозоғистоннинг Оқтоу аэропорти Россия аэропортларидан узоқроқ бўлса-да, Боку аэропортидан яқинроқ.

Экипаж бутунжаҳон UTC вақти билан соат 05:39 да (маҳаллий вақт билан соат 8:39 да), яъни биринчи зарбадан тахминан 26 дақиқа ўтгач, самолёт Оқтоуга йўл олганини хабар қилган.

Бундан олдин, экипаж Махачқала, Минеральние Води ва Бокудаги об-ҳаво маълумотини бир неча марта сўраган ва бир ёки бошқа аэропортга йўналиш бўйича қарорлар қабул қилган.

Шу билан бирга, экипаж самолётнинг элеватор ва рули ишдан чиққанини эслатган.

Мулоқотлардан кўриниб турибдики, диспечер экипажга Россия аэропортларига қўниш рухсатига рад жавоби бермаган. Россия диспетчерлари Россия аэропортларига қўнишга рухсат бермагани ҳақидаги тахминлар матбуот ва ижтимоий тармоқларда билдирилган эди.

Экипаж дарҳол фавқулодда ҳолат сигналини эълон қилмаган, агар эълон қилса, ўша самолётга қўниш ва бошқа манёврлар пайтида тўлиқ ёрдам ва устуворлик берилади.

Бундан ташқари, соат 05:24:17 да диспечер экипаждан фавқулодда ҳолат эълон қилиш-қилмаслик ҳақида сўраган, бироқ учувчилардан бу саволига жавоб олмаган. Экипаж фавқулодда ҳолатни фақат соат 06:02:47 да эълон қилган. Диспечерлар унга 7700 - фавқулодда ҳолат кодини берганлар.