विमान हवेत असताना विषबाधा, नंतर तुरुंगात गूढ मृत्यू; नवालनींनी पुतिन यांच्या साम्राज्याला कसं आव्हान दिलं?

अॅलेक्सी नवालनी रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांना अखेरपर्यंत धाडसाने भिडणारा माणूस.

न्यायालयातला त्यांचा शेवटचा व्हिडीओ समोर आला, तेव्हा रशियन तुरुंगात त्यांच्यावर अमानुष अत्याचार केल्याचं दिसून येत होतं.

परंतु त्यावेळीही त्यांची वृत्ती निडर आणि बेधडक होती.

पत्रकारांशी चर्चा करत असताना ते प्रशासनाला खडेबोलही सुनावत होते. न्यायाधीशांशी बोलताना ते म्हणाले होते, "कृपया तुमच्या गलेलठ्ठ पगारातील काही भाग मला द्या. तुम्ही माझ्यावर इतके दंड ठोठावले आहेत की माझ्याकडचे सर्व पैसे संपले आहेत."

दुसऱ्या दिवशी रशियन सरकारनं एक निवेदन जारी केलं आणि अॅलेक्सी नवालनी रशियाच्या उत्तरेकडील तुरुंगात मृतावस्थेत सापडल्याचं जाहीर केलं.

रशियात त्यांचं महत्त्व वाढत गेल्यानं त्यांना त्रास देणं, धमकावणं आणि तुरुंगात पाठवण्याचे प्रकार वाढत गेले.

ब्रिटिश वृत्तपत्र 'द गार्डियन'मध्ये आलेल्या, 'केमिकल बर्न्स, पॉयझनिंग अँड प्रिझन: द पर्सेक्युशन ऑफ ॲलेक्सी नवालनी' या लेखात जॉर्ज साहा यांनी लिहिले, "2017 मध्ये एका हल्लेखोरानं त्यांच्या चेहऱ्यावर हिरवे द्रव्य फेकले होते. त्यानंतर त्यांच्या एका डोळ्यानं 80 टक्के दृष्टी गमावली होती."

"त्यानंतर 2020 मध्ये, रशियाची सुरक्षा एजन्सी फेडरल सिक्युरिटी सर्व्हिसनं सोव्हिएत काळात विकसित केलेल्या नर्व्ह एजंट 'नोविचोक'नं त्यांना मारण्याचा प्रयत्न केला होता."

बीबीसी मराठीच्या बातम्यांसाठी व्हॉट्सअ‍ॅप चॅनल जॉईन करा.

भ्रष्टाचार उघड करण्याची मोहीम

'पॅट्रियट' हे नवालनींचं आत्मचरित्र गेल्या वर्षी प्रकाशित झालं. यामध्ये त्यांच्या विषबाधेच्या घटनेची सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे.

नवालनी आपल्या पुस्तकात लिहितात, "मी सायबेरियन शहर टॉम्स्क येथून मॉस्कोला जात होतो. अनेक वर्षांपासून मला कोणत्याही पदावर निवडणूक लढवण्यास बंदी होती."

"रशियन सरकार माझ्या नेतृत्त्वाखाली राजकीय पक्षाला मान्यता देत नव्हतं आणि त्यांनी अलिकडच्या 8 वर्षांत नवव्यांदा पक्षाची नोंदणी करण्यास नकार दिला होता."

"मला माहीत नव्हतं की, कोणत्या कारणांमुळे आम्ही भरलेल्या अर्जात नेहमी चुका काढल्या जात. गेल्या काही वर्षांपासून मी आणि माझे सहकारी रशियातील भ्रष्टाचारावर सिनेमे बनवत होतो. आमचे प्रत्येक व्हिडीओ यूट्यूबवर 30 ते 50 लाख लोकांनी पाहिले होते."

भ्रष्टाचार उघड करण्याची नवालनी यांची एक पद्धत होती. उदाहरणार्थ, त्यांनी अध्यक्ष पुतिन यांच्या प्रेस सेक्रेटरीच्या लग्नाच्या फोटोंचा अभ्यास केला.

त्यांच्या शर्टच्या बाही खालून चमकणाऱ्या घड्याळावर लक्ष केंद्रित केले, मग ते घड्याळ बनवणाऱ्या स्विस कंपनीकडून त्या घड्याळाची किंमत 6 लाख 20 हजार अमेरिकन डॉलर असल्याचं प्रमाणपत्र घेतलं.

मग ते त्याचा व्हिडिओ करुन त्यांच्या यूट्यूब चॅनलवर दाखवायचे.

पुतिन यांना आव्हान

नवालनी यांच्याकडे चौकशी किंवा तपास करण्याचे कोणतेही कायदेशीर अधिकार नव्हते. परंतु यासाठी त्यांनी इंटरनेटची मदत घेतली आणि रशियन सरकारच्या कथित 'चुकीच्या कामांची' यादी तयार केली. विशेष म्हणजे यापासून पुतीन यांचीही सुटका झाली नाही.

स्टीव्हन ली मायर्स त्यांच्या 'द न्यू झार, द राइज अँड रीइन ऑफ व्लादिमीर पुतिन' या पुस्तकात लिहितात, "सेर्गेई मॅग्नीत्स्की प्रमाणेच नवालनी यांनी सार्वजनिक नोंदींमधून पुरावे गोळा करून ते लोकांसमोर आणण्यास सुरुवात केली."

"त्यांनी रॉसपिल डॉट आरयू नावाची एक वेबसाईट सुरू केली. यामध्ये सर्व टेंडर्सची तपासणी करून यातील घोटाळे जनतेसमोर ते आणत. अनेकवेळा बदनामीमुळं टेंडर रद्द करण्याची वेळ सरकारवर आली."

यामुळं नवालनी हे प्रसिद्ध झाले आणि त्यांनी रशियाला पुतिन यांच्या मार्गापासून दूर नेण्याची त्यांची राजकीय महत्त्वकांक्षा असल्याचं लपवलंही नाही.

लांब सोनेरी केस असलेले नवालनी एक नेता म्हणून उदयास येत होते. त्यांच्यात पुतिन यांना आव्हान देण्याची क्षमता लोकांना दिसू लागली होती.

मॉस्को शहर सोडण्यास बंदी

'रशिया टुडे' या सरकारी टीव्ही चॅनलनं 'वॉर-हीरो'ची बदनामी करण्याचा कट रचल्याचा आरोप करत नवालनी यांच्यावर फौजदारी खटला दाखल केला होता. न्यायालयानं त्यांच्या विरोधात आदेश देऊन मॉस्को सोडण्यास बंदी घातली होती.

नवालनी यांनी हा आदेश झुगारुन एका शोध मोहिमेसाठी सायबेरिया गाठले.

नवालनी यांनी लिहिले की, "कदाचित यामुळेच क्रेमलिन आणि पुतिन यांनी माझ्यावर कारवाई करण्याचा निर्णय घेतला होता. त्यासाठी केजीबी आणि एफएसबीच्या वर्तुळात 'सक्रिय कारवाई' हा शब्द वापरला जात होता. त्याचा खरा अर्थ व्यक्तीपासून मुक्त होणं म्हणजे समस्या कायमची संपुष्टात येईल, असा होतो."

20 ऑगस्ट रोजी जेव्हा नवालनी मॉस्कोला जाणाऱ्या विमानात बसले, तेव्हा त्यांनी सीट बेल्ट बांधून आपल्या पायातील बूट उतरवले.

विमान रनवेवर धावू लागलं आणि नवालनी यांनी आपला लॅपटॉप सुरू केला.

या बातम्याही वाचा:

व्यवस्थेनं काम करणं बंद केलं

नवालनींनी पुढे लिहिले, "मला जाणवलं की मी लॅपटॉपच्या स्क्रीनकडं पाहत आहे, पण त्यावर लक्ष केंद्रित करू शकत नाही. माझ्या कपाळावर घाम जमा झाला आहे."

"मला वेदना होत नव्हत्या, पण जाणवत होतं की, माझं शरीर काम करणं बंद करत आहे. माझी सहकारी किराला मी माझ्याशी बोलण्यास सांगितलं. ती बोलत होती, पण मला काहीच समजत नव्हतं."

विमानात खाली पडले नवालनी

तेवढ्यात एक फ्लाइट अटेंडंट ट्रॉली घेऊन तिथे पोहोचला. किराच्या म्हणण्यानुसार, नवालनी काहीही न बोलता 10 सेकंद माझ्याकडं पाहत राहिले. यानंतर ते आपल्या जागेवरून उठून उभे राहिले.

नवालनी पुढे लिहितात, "मी टॉयलेटमध्ये जाऊन चेहऱ्यावर थंड पाणी शिंपडण्याचा निर्णय घेतला. पायात बूट घालण्या इतकी ताकदही माझ्याकडं उरली नव्हती."

"मी चेहऱ्यावर पाणी मारलं. मी एकट्यानं टॉयलेटच्या बाहेर निघू शकणार नाही, असं मला वाटलं. परंतु, कसातरी मी बाहेर निघालो."

"फ्लाइट अटेंडंटनं माझ्याकडं आश्चर्यानं पाहिलं. मला विषबाधा झाली आहे आणि मी मरणार आहे, हे मी त्याला कसंतरी सांगू शकलो. हे सांगून मी विमानात त्याच्या पायाजवळ कोसळलो."

"तुम्हाला हार्टअटॅक आला आहे का");