चंद्रयान 3 : चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर असं काय आहे, की ISRO चं यान तिथेच उतरणार आहे?

भारताची चांद्रयान-3 ही मोहीम आता महत्त्वाच्या टप्प्यावर पोहोचली आहे. ISRO चं हे यान 23 ऑगस्टला चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळील प्रदेशात (साधारण 70 अक्षांश दक्षिण जवळ) उतरणार आहे. पण याच प्रदेशाची निवड का करण्यात आली?

याआधी चंद्रयान-1 मोहिमेतला इम्पॅक्ट प्रोब चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवीय प्रदेशातच धडकला होता. चंद्रयान 2 मोहिमेदरम्यान विक्रम लँडरनं या प्रदेशात उतरण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला होता.

11 ऑगस्टला अवकाशात झेपावलेलं रशियन अंतराळ संस्था रॉसकॉसमॉसचं लुना-25 हे यानही येत्या काही दिवसांत चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवीय प्रदेशातच उतरण्याचा प्रयत्न करणार आहे.

इतकच नाही तर 2025 सालापर्यंत अमेरिकेची अंतराळ संस्था नासा आर्टेमिस मोहिमेअंतर्गत दक्षिण ध्रुवीय प्रदेशात अंतराळवीर उतरवण्याचा प्रयत्न करणार आहे. तर चीनही इथे आपलं यान पाठवण्याच्या तयारीत आहे.

हे सगळे देश अचानक चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवीय प्रदेशात एवढा रस का घेत आहेत?

खरं तर याआधीच्या बहुतांश चांद्रमोहिमांमध्ये चंद्राच्या विषववृत्तीय प्रदेशात यानं उतरवण्यात आली होती. मग ते नासाचं अपोलो मिशन असो, वा रशियाच्या लुना मोहिमा.

ही सगळी यानं चंद्राच्या विषववृत्ताजवळच्या प्रदेशात उतरली कारण तिथे यान उतरवणं हे तुलनेनं सोपं आणि सोयीचं मानलं जातं.

विषुववृत्तीय प्रदेशात सूर्यप्रकाश जरा जास्त काळ उपलब्ध असतो, जो या यानांना काम करण्या साठी गरजेचा असतो.

चंद्राच्या ध्रुवीय प्रदेशातले अंधारमय प्रदेश

पृथ्वीचा अक्ष सुमारे 23.5 अंशांनी कललेला आहे. त्यामुळेच पृथ्वीवर उन्हाळा आणि हिवाळा या ऋतूंचा अनुभव घेता येतो, तसंच यामुळे पृथ्वीच्या ध्रुवीय प्रदेशात सहा महिने दिवस आणि सहा महिने रात्र अशी स्थिती अनुभवता येते.

चंद्राचा अक्ष सूर्याच्या जवळपास काटकोनात म्हणजे केवळ 1.5 अंशांनी कललेला आहे.

परिणामी चंद्राच्या ध्रुवीय प्रदेशात सूर्यप्रकाश पोहोचला तरी तिथल्या खोल विवरांच्या तळाशी तो पोहचू शकत नाही. त्यामुळे चंद्राच्या ध्रुवीय भागातील विवरांमधलं तापमान साधारण दोन अब्ज वर्षांपासून अतिशय थंड राहिलं आहे.

या विवरांना माणसानं नावंही दिली आहेत. चंद्राचा भौगोलिक दक्षिण ध्रुव शॅकल्टन नावाच्या विवरात आहे. याशिवाय दक्षिण ध्रुवीय प्रदेशात शुमेकर, डी गरलॅश, स्वेरड्रप, हॉवर्थ ही विविरं आहेत.

सूर्यप्रकाशापासून दीर्घकाळ दूर राहिलेल्या यातल्या अनेक विवरांना ‘कायमचे अंधारातले प्रदेश’ (permanently shadowed regoions) म्हणून ओळखलं जातं.

अशा ठिकाणी तापमान शून्यापेक्षा 230 अंश कमी एवढं थंड असू शकतं. म्हणजे इथल्या विवरांमध्ये यान उतरवण्यात किंवा कुठले प्रयोग करण्यात अनेक अडथळे येऊ शकतात.

चंद्रावर पाण्याचा शोध

इस्रोचं चंद्रयान-3 दक्षिण ध्रुवाजवळील मातीचा अभ्यास करण्याचा प्रयत्न करणार आहे.

या गोठलेल्या ध्रुवीय प्रदेशात सूर्यमाला, पृथ्वी आणि चंद्राच्या निर्मितीची रहस्यं दडलेली असू शकतात. कारण सूर्यप्रकाशापासून दूर अशा इथल्या मातीत करोडो वर्षात मोठे बदल झाले नसल्याची शक्यता आहे.

जवळपास दोन अब्ज वर्ष अंधारात आणि थंड वातावरणात असलेल्या इथल्या मातीमध्ये बर्फाचे रेणू सापडतात का याचा तपास चंद्रयान-3 करेल.

खरंतर भारताच्या चंद्रयान-1 मोहिमेतच चंद्राच्या ध्रुवीय प्रदेशात पाण्याचं अस्तित्व आहे, हे सिद्ध झालं होतं.

चंद्रयान-1 या यानाने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळच्या शॅकलटन विवरात मून इम्पॅक्ट प्रोब नियंत्रितपणे आदळवला होता.

त्यावेळी त्यासोबत जोडलेल्या उपकरणांनी चंद्रावर गोठलेल्या स्वरुपात म्हणजे बर्फाच्या स्वरुपात पाण्याचे कण असल्याची नोंद केली होती.

आता चंद्रयान-3 आणि इतर मोहिमा या बर्फाच्या कणांचा प्रत्यक्ष अभ्यास करू शकतील.

तुलनेनं चंद्राचा विषुववृत्तीय प्रदेश कोरडा आहे, तिथल्या पृष्ठभागावर पाणी अजिबात उपलब्ध नाही, हे आधीच्या संशोधनातून स्पष्ट झालं आहे.

चंद्रयान-3 ला दक्षिण ध्रुवावरच्या गोठलेल्या मातीमध्ये पाण्याचा अंश प्रत्यक्षात सापडला, तर त्याचा भविष्यातील मोहिमांना मोठा फायदा होऊ शकतो.

चंद्रावर या भागात मोठ्या प्रमाणात पाणी असेल आणि ते काढता येणं सहज शक्य असेल तर या उपग्रहावर मानवी वस्ती उभी करणं शक्य होईल.

या पाण्यातून चंद्रावर ऑक्सिजन आणि हायड्रोजनची निर्मिती करता येणंही शक्य आहे. या ऑक्सिजनमुळे चंद्रावर दीर्घकाळ वस्ती करणं सोपं होऊ शततं तर हे वायू म्हणूनही वापरता येतील.

चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळील सिलिकॉन लोह मॅग्नेशियम कॅल्शियम अल्युमिनियम मॅनेज टायटेनियम अशा खनिजांचे मोठे साठे असण्याची शक्यता शास्त्रज्ञांना वाटते.

चंद्रयान- 3 आणि पुढचा मोहिमांमध्ये याचाही अभ्यास केला जाईल.

इतिहास रचण्याची संधी

अवकाश मोहिमांमध्ये आपण इतरांपेक्षा पुढे असल्याचं दाखवण्याची संधी अनेक देश साधत असतात.

चंद्रावर पहिलं यान रशियानं लुना कार्यक्रमाअंतर्गत पाठवलं होतं, तर अमेरिकेच्या अपोलो कार्यक्रमाअंतर्गत पहिल्यांदाच माणसानं चंद्रावर पाऊल टाकलं.

आता दक्षिण ध्रुवावर यान अलगद उतरवणारा म्हणजेच सॉफ्ट लँडिंग करणारा पहिला देश बनण्याची संधी भारताकडे आहे. पण रशियाचं लुना-25 हे यानही हाच प्रयत्न करणार आहे.

त्यामुळे या शर्यतीत कोण जिंकतं, हे पाहाणंही उत्सुकतेचं ठरेल.

हे वाचलंत का?

(बीबीसी न्यूज मराठीचे सर्व अपडेट्स मिळवण्यासाठी आम्हाला YouTube, Facebook, Instagram आणि Twitter वर नक्की फॉलो करा.

'गोष्ट दुनियेची', 'सोपी गोष्ट' आणि '3 गोष्टी' हे मराठीतले बातम्यांचे पहिले पॉडकास्ट्स तुम्ही Gaana, Spotify आणि Apple Podcasts इथे ऐकू शकता.)