सात मिनिटाला एक मृत्यू; प्रसूतीदरम्यान मातांचे मृत्यू आहे 'या' देशातला गंभीर प्रश्न

(यातील काही मजकूर तुम्हाला विचलित करू शकतो.)

नायजेरिया...इथे सरासरी दर सात मिनिटांनी प्रसूतीदरम्यान एका महिलेचा मृत्यू होतो.

24 वर्षीय नफिसा सलाहूलाही प्रसूतीचा धोका होता. डॉक्टरांचा संप सुरू असताना प्रसूतीसाठी गेल्यावर रुग्णालयात असतानाही गुंतागुंतीच्या परिस्थितीत तज्ज्ञांची मदत मिळत नव्हती.

तिच्या बाळाचं डोकं अडकलं होतं आणि तिला प्रसूतीदरम्यान शांतपणे झोपून राहायला सांगितलं गेलं. ही प्रसूती तब्बल तीन दिवस चालली.

शेवटी सिझेरियन शस्त्रक्रिया करण्याची शिफारस करण्यात आली. महत्त्वाचं म्हणजे ही शस्त्रक्रिया करण्यास तयार असलेला एक डॉक्टरही सापडला.

"मी देवाचे आभार मानले. माझा जवळजवळ मृत्यू झालाच होता. माझ्यात काहीच त्राण उरले नव्हते," असं सलाहू यांनी बीबीसीला सांगितलं.

त्या नायजेरियाच्या उत्तर भागातील कानो राज्यात राहतात.

त्या बचावल्या, पण दुर्दैवानं त्यांचं बाळ मात्र दगावलं.

अकरा वर्षांत त्या वारंवार बाळंतपणासाठी रुग्णालयात जात होत्या. हा एक प्रकारचा धोकाच होता.

"प्रत्येक वेळी मी जीवन आणि मृत्यूच्या सीमारेषेवर असल्याचं मला कळायचं. पण मला भीती वाटत नव्हती."

सलाहू यांचा अनुभव सर्वसाधारण नव्हता.

दरवर्षी 75 हजार महिलांचा प्रसूतीदरम्यान मृत्यू

नायजेरिया प्रसूतीसाठी जगातील सर्वात धोकादायक देश आहे.

2023च्या आकडेवारीनुसार, संयुक्त राष्ट्रांच्या (यूएन) ताज्या अंदाजानुसार, नायजेरियामध्ये 100 पैकी 1 महिला प्रसूतीदरम्यान किंवा त्यानंतरच्या काही दिवसांत मृत्यूमुखी पडते.

ही बाब नायजेरियाला अशा एका आकडेवारीत सर्वोच्च स्थान देते. ज्यात कोणत्याही देशाला पुढे राहण्याची इच्छा नसते.

2023 मध्ये जागतिक माता मृत्यू दरापैकी 29 टक्के मृत्यू हे नायजेरियामध्ये झाले होते. हा आकडा जागतिक आकडेवारीच्या एक चतुर्थांशहून अधिक होता.

नायजेरियात दरवर्षी अंदाजे 75,000 महिलांचा प्रसूतीदरम्यान मृत्यू होतो, म्हणजे दर सात मिनिटांनी एका महिलेचा मृत्यू होतो.

हे मृत्यू प्रसूतीनंतरच्या रक्तस्रावामुळे (पोस्टपार्टम हेमोरेज) होतात. ही अतिशय निराशाजनक बाब आहे. कारण ही टाळता येण्याजोगी गोष्ट आहे.

पाच वर्षांपूर्वी दक्षिण-पूर्वेकडील ओनित्शा शहरातील एका रुग्णालयात 36 वर्षीय चिनेन्ये न्वेझ यांचा प्रसूतीनंतरच्या रक्तस्त्रावामुळे मृत्यू झाला होता.

"तिला रक्ताची गरज होती," तिचा भाऊ हेन्री एडेह तो प्रसंग आठवून सांगत होता.

"त्यांच्याकडे असलेलं रक्त पुरेसं नव्हतं आणि अधिक रक्तासाठी त्यांची पळापळ सुरू होती. बहीण गमावण्याची वेळ शत्रूवरही येऊ नये. या वेदना असह्य आहेत," असं तो म्हणाला.

डॉक्टरांची कमतरता, सुविधांचा अभाव

माता मृत्यूंच्या इतर कारणांमध्ये प्रसूती दरम्यान निर्माण होणाऱ्या अडचणी, उच्च रक्तदाब आणि असुरक्षित गर्भपात यांचा समावेश होतो.

नायजेरियाच्या 'अति उच्च' माता मृत्यू दराला अनेक कारणं जबाबदार आहेत, असं युनिसेफच्या नायजेरिया कार्यालयातील मार्टिन डोह्लस्टेन सांगतात.

ते म्हणतात की, खराब आरोग्य सुविधा, वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांची कमतरता, आवाक्याबाहेरील महागडे उपचार, वैद्यकीय व्यावसायिकांवर अविश्वास ठेवण्यास कारणीभूत असणाऱ्या काही सांस्कृतिक प्रथा आणि असुरक्षितता यांचा समावेश आहे.

"एखाद्या स्त्रीचा प्रसूतीदरम्यान मृत्यू होणं योग्य नाही," असं 'वूमन ऑफ पर्पज डेव्हलपमेंट फाउंडेशन'च्या राष्ट्रीय समन्वयक मेबेल ओनवुमेना म्हणतात.

त्या स्पष्ट करतात की, "काही महिला, विशेषतः ग्रामीण भागातील असं मानतात की रुग्णालयात जाणं म्हणजे वेळेचा अपव्यय आहे आणि त्या वैद्यकीय मदत घेण्याऐवजी पारंपरिक उपाय निवडतात ज्यामुळं जीव वाचवण्यासाठी आवश्यक असलेली वेळ निघून गेलेली असते."

काहींसाठी रुग्णालय किंवा दवाखान्यात पोहोचणं हे वाहतुकीच्या अभावामुळे जवळपास अशक्य असतं.

पण या अडचणींवर मात केली तरी या महिलांसमोरच्या समस्या सुटणार नाहीत, असं ओनवुमेना यांना वाटतं.

"अनेक आरोग्य केंद्रांमध्ये मूलभूत उपकरणं, आवश्यक औषध पुरवठा आणि प्रशिक्षित कर्मचारी नसतात, ज्यामुळे दर्जेदार सेवा देणं कठीण होतं."

नायजेरियाचं सरकार सध्या आपल्या एकूण बजेटपैकी आरोग्यावर केवळ 5 टक्के खर्च करते. 2001 मध्ये आफ्रिकन युनियनच्या करारात ठरवलेल्या 15 टक्के या उद्दिष्टापेक्षा तो खूपच कमी आहे.

2021 मध्ये 218 दशलक्ष लोकसंख्येसाठी प्रसूती करण्यासाठी नायजेरियात फक्त 1,21,000 तज्ज्ञ कर्मचारी होते आणि महत्त्वाचं म्हणजे अर्ध्याहूनही कमी प्रसूती या कुशल आरोग्य कर्मचाऱ्यांच्या देखरेखीत झाल्या होत्या.

जागतिक आरोग्य संघटनेच्या शिफारशीप्रमाणे हे गुणोत्तर साधण्यासाठी देशाला आणखी 7 लाख परिचारिका आणि कुशल कर्मचाऱ्यांची गरज आहे, असा अंदाज आहे.

देशात डॉक्टरांचीही अतिशय कमतरता आहे.

महागडे खासगी उपचार

कर्मचारी आणि सुविधांची कमतरता यामुळे अनेक महिला वैद्यकीय मदत घेताना दिसत नाहीत.

"प्रामाणिकपणे सांगायचं तर मला रुग्णालयांवर फारसा विश्वास नाही. विशेषतः सरकारी रुग्णालयांमध्ये निष्काळजीपणाच्या खूप गोष्टी ऐकायला मिळतात," असं जमिला इशाक म्हणतात.

"माझ्या चौथ्या मुलाच्या वेळी प्रसूतीदरम्यान अडचणी आल्या होत्या. स्थानिक कर्मचाऱ्याने आम्हाला रुग्णालयात जाण्याचा सल्ला दिला. पण आम्ही तिथे पोहोचलो तेव्हा कुठलाही आरोग्य कर्मचारी मदतीसाठी उपलब्ध नव्हता. त्यामुळे मला पुन्हा घरी परतावं लागलं आणि शेवटी तिथेच माझं बाळंतपण झालं," असं त्यांनी सांगितलं.

कानो राज्यातील 28 वर्षांच्या जमिला या आता पाचव्यांदा गरोदर आहेत.

त्या म्हणतात की, खर्च खूप जास्त असल्याने खासगी दवाखान्यात जाणं शक्य नाही.

चिनवेंदू ओबिजेसी या तिसऱ्यांदा गरोदर आहेत. त्या खासगी रुग्णालयात वैद्यकीय सेवा घेऊ शकतात आणि इतर कुठंही प्रसूती करण्याचा विचारही त्या करत नाहीत.

त्या सांगतात की, त्यांच्या मित्रमंडळी आणि कुटुंबात माता मृत्यू आता क्वचितच होतात. पूर्वी त्याबद्दल खूप ऐकायला मिळायचं.

त्या अबुजा शहराच्या एका श्रीमंत उपनगरात राहतात, जिथे रुग्णालयात सहज पोहोचता येतं, रस्ते चांगले आहेत आणि आपत्कालीन सेवा कार्यरत आहेत. शहरातील अधिक महिला सुशिक्षित आहेत आणि रुग्णालयात जाण्याचं महत्त्वही त्यांना समजलं आहे.

"मी नेहमी प्रसूतीपूर्व सल्ल्यासाठी डॉक्टरांकडे जाते. त्यामुळे मला नियमितपणे डॉक्टरांशी बोलता येतं, महत्त्वाच्या तपासणी व स्कॅन करता येतात आणि माझ्या तसेच बाळाच्या आरोग्याचा आढावा घेता येतो," असं ओबिजेसी बीबीसीला सांगतात.

"माझ्या दुसऱ्या गरोदरपणाच्या वेळी मला जास्त रक्तस्राव होऊ शकतो, असं त्यांना वाटलं होतं. रक्तस्रावासाठी ट्रान्सफ्यूजन करण्याची गरज भासली तर त्यासाठी त्यांनी रक्ताची अतिरिक्त व्यवस्था केली होती. सुदैवानं, मला त्याची गरज भासली नाही आणि सगळं सुरळीत पार पडलं," असं त्या म्हणाल्या.

परंतु, त्यांच्या जवळचं एक कुटंब याबाबत दुर्दैवी ठरलं.

तिच्या दुसऱ्या प्रसूतीदरम्यान, "प्रसूती सहाय्यकाला बाळंतपण करणं जमलं नाही आणि त्यानं बाळ जबरदस्तीनं काढण्याचा प्रयत्न केला. बाळ दगावलं. त्यावेळी तिला रुग्णालयात नेण्यात आलं, पण उशीर झाला होता. बाळाचं शरीर बाहेर काढण्यासाठी शस्त्रक्रिया करावी लागली. ते अत्यंत हृदयद्रावक होतं."

अडचणींवर मात करण्याचा सरकारचा प्रयत्न

देशाच्या नॅशनल प्राइमरी हेल्थ केअर डेव्हलपमेंट एजन्सी (एनपीएचसीडीए) मधील सार्वजनिक आरोग्य सेवांचे संचालक डॉ. नाना संदाह-अबुबाकर यांनी परिस्थिती गंभीर असल्याचे मान्य केलं. परंतु, काही समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी एक नवीन योजना तयार केली जात असल्याचे त्यांनी सांगितलं.

गेल्या नोव्हेंबरमध्ये, नायजेरियन सरकारने माता मृत्यू कमी करण्यासाठीच्या इनोव्हेशन इनिशिएटिव्हचा (मॅमी) प्रायोगिक टप्पा सुरू केला.

हळूहळू हा उपक्रम 33 राज्यांतील 172 स्थानिक प्रशासन भागांवर लक्ष केंद्रित करेल. देशातील प्रसूतीदरम्यान होणाऱ्या मातामृत्यूंपैकी निम्मे मृत्यू या भागात होतात.

"आम्ही प्रत्येक गर्भवती महिलेची माहिती जमा करतो, ती कुठं राहते हे जाणून घेतो आणि गर्भधारणा, प्रसूती आणि त्यानंतरच्या काळात तिला सहाय्य करतो," असं डॉ. संदाह-अबुबाकर म्हणतात.

आत्तापर्यंत, सहा राज्यांमध्ये घरोघरी सर्वेक्षण करून 4,00,000 गर्भवती महिलांची माहिती गोळा केली गेली आहे. ज्यात त्या महिला गर्भधारणा पूर्वीच्या तपासण्या मध्ये सहभागी होत आहेत की नाही, याचा तपशीलही समाविष्ट आहे.

"या योजनेत त्यांना आवश्यक सेवा उपलब्ध करून देऊन त्यांची काळजी घेतली जाईल आणि सुरक्षित प्रसूती होईल याची खात्री करण्यासाठी त्यांना सेवांशी जोडण्याचा समावेश आहे."

'मॅमी'चा उद्देश स्थानिक परिवहन नेटवर्कसोबत काम करून अधिक महिलांना क्लिनिकपर्यंत पोहोचवणं आणि लोकांना कमी खर्चिक सार्वजनिक आरोग्य विम्यासाठी नोंदणी करण्यास प्रवृत्त करणं हा आहे.

हे कितपत प्रभावी ठरलं आहे, हे सांगणं घाईचं ठरेल. पण अधिकाऱ्यांना आशा आहे की, देश अखेरीस जगातील इतर देशांच्या ट्रेंडचा अवलंब करू शकेल.

जागतिक स्तरावर, 2000 पासून माता मृत्यूदर 40 टक्क्यांनी कमी झाली आहे. यामागे आरोग्यसेवांचा अधिक विस्तार कारणीभूत आहे. त्याच कालावधीत नायजेरियातही सुधारणा झाली आहे, पण ती केवळ 13 टक्के इतकीच आहे.

'मॅमी' आणि इतर कार्यक्रम हे चांगले उपक्रम असले तरी यावर आणखी काम करणं गरजेचं असल्याचं तज्ज्ञांचं मत आहे. यामध्ये मोठ्या आर्थिक गुंतवणुकीचाही समावेश आहे.

"त्यांच्या यशाचा आधार सातत्यपूर्ण निधी, प्रभावी अंमलबजावणी आणि सततचे निरीक्षण यावर आहे, जेणेकरून त्याचा अपेक्षित परिणाम साध्य होईल," असं युनिसेफचे डोहलस्टेन म्हणतात.

दरम्यान, नायजेरियामध्ये दररोज 200 मातांचा मृत्यू होणं हे संबंधित कुटुंबांसाठी शोकांतिकाच ठरते.

एडेहसाठी, त्याच्या बहिणीच्या मृत्यूचं दुःख अजूनही ताजं आहे.

"आई-वडिलांना गमावल्यानंतर ती आमची आधारस्तंभ आणि पालक झाली होती," असं तो म्हणतो.

"मी एकटा असताना, जेव्हा तिचा विचार माझ्या मनात येतो, तेव्हा मी खूप रडतो."

बीबीसीसाठी कलेक्टिव्ह न्यूजरूमचे प्रकाशन.